Нусратулло Махсум – ҷонфидои миллат. Н. Махсум (Лутфуллоев) (19.06.(1.07.)1881—1.11.1937) – ходими давлатӣ ва ҷамъиятии тоҷик. Раиси аввалини Президиуми КИМ ИҶШС аз ҶШС Тоҷикистон (18.03.1931—4.01.1934).
19-уми июн (1-уми июл)-и соли 1881 дар деҳаи Чашмаи Қозии ноҳияи Ғарми хонигарии Бухоро, империяи Русия, дар оилаи деҳқон таваллуд ёфтааст.
Аз хурдсолӣ ӯ ба волидони худ ёрӣ медод ва меҳнати сангини деҳқониро медонист. Давоми се сол дар мактаби маҳаллӣ таҳсил кард. Шароити вазнини моддӣ ӯро маҷбур сохт, ки хонаи падариро барвақт тарк гӯяд ва бахти худро дар дигар ҷо ҷӯяд. Чун дигар одамони ноҳияҳои куҳсори он давра вай барои кор ба шаҳрҳои саноатии кишвари Туркистон равон шуда, дар фабрикаи шахсии Хӯқанд чун боркаш ба кор даромад (солҳои 1895-1906). Барои иштирок дар бетартибиҳо аз кор ронда шуд (1906) ва ба деҳаи худ баргашта, дар хоҷагии худ машғули меҳнат гардид (солҳои 1906-1920) (мувофиқи Қомуси калони Шӯравӣ Нусратулло Махсум солҳои 1906-1920 батракӣ мекард ва ё бо корҳои гуногун машғул буд).
Нусратулло Махсум – ҷонфидои миллат. Н. Махсум (Лутфуллоев) (19.06.(1.07.)1881—1.11.1937) – ходими давлатӣ ва ҷамъиятии тоҷик. Раиси аввалини Президиуми КИМ ИҶШС аз ҶШС Тоҷикистон (18.03.1931—4.01.1934).
19-уми июн (1-уми июл)-и соли 1881 дар деҳаи Чашмаи Қозии ноҳияи Ғарми хонигарии Бухоро, империяи Русия, дар оилаи деҳқон таваллуд ёфтааст.
Аз хурдсолӣ ӯ ба волидони худ ёрӣ медод ва меҳнати сангини деҳқониро медонист. Давоми се сол дар мактаби маҳаллӣ таҳсил кард. Шароити вазнини моддӣ ӯро маҷбур сохт, ки хонаи падариро барвақт тарк гӯяд ва бахти худро дар дигар ҷо ҷӯяд. Чун дигар одамони ноҳияҳои куҳсори он давра вай барои кор ба шаҳрҳои саноатии кишвари Туркистон равон шуда, дар фабрикаи шахсии Хӯқанд чун боркаш ба кор даромад (солҳои 1895-1906). Барои иштирок дар бетартибиҳо аз кор ронда шуд (1906) ва ба деҳаи худ баргашта, дар хоҷагии худ машғули меҳнат гардид (солҳои 1906-1920) (мувофиқи Қомуси калони Шӯравӣ Нусратулло Махсум солҳои 1906-1920 батракӣ мекард ва ё бо корҳои гуногун машғул буд).
Дере нагузашта пас аз ошӯбҳо ва аз тахт барканор намудани амири Бухоро ӯ ба сафи РКП (б) (декабри соли 1920) аъзо шуд (Баъдтар, 25-уми январи соли 1926 ба саволи доир ба ҳизбият вай дар саволномаи худ қайд карда буд, ки: «Мушоҳида кардам, ки ВКП (б) ҳимоятгари манфиатҳои ҳамаи ҷаҳони меҳнаткаш, қисман одамони озордидаи Шарқ аст, соли 1920 ба сафи он аъзо шудам ва то ба ҳол шомили он ҳастам). (Ин ҳизб борҳо ном иваз кард ва дар охир чун Ҳизби Коммунисти Иттифоқи Шӯравӣ – ҲКИШ (Коммунистическая Партия Советского Союза – КПСС) машҳур шуд. Дар съезди якуми соли 1898 доиршуда ба ин ҳизб номи Ҳизби сотсиал-демократии коргари Русия – ҲСДКР (Российская социал-демократическая рабочая партия – РСДРП) дода шуд. Соли 1917 ба он ҳарфи (б) илова шуд, ки он нишондиҳандаи гуруҳи болшевикон буд. Моҳи марти соли 1918 бо таҳрики Ленин дар съезди 7-ум номи ҳизб ба Ҳизби коммунистии Русия (болшевикон) – ҲКР (б) (Российская коммунистическая партия (большевиков) (РКП (б)) иваз карда шуд. Соли 1925 таъсисёбии ИҶШС (СССР)-ро ба ҳисоб гирифта, дар съезди 14-ум номи ҳизб боз тағйир ёфта, чун Ҳизби коммунистии умумииттифоқӣ (болшевикон) – ҲКУ (б) (Всесоюзная коммунистическая партия (большевиков) – ВКП (б) номгузорӣ шуд. Номи ҲКИШ (КПСС)-ро ин ҳизб соли 1952 гирифт).
Солҳои 1921-1923 чун раиси Кумитаи таъмини хӯрокаи РККА дар вилояти Ғарм, намояндаи КИМ ҶШХ Бухоро оид ба корҳои Бухорои Шарқӣ, узви Комиссияи фавқулоддаи КИМ ҶШХ Бухоро оид ба корҳои Бухорои Шарқӣ. Солҳои 1923-1924 – ҷонишини раиси Кумитаи инқилобии Ғарм ва раиси Кумитаи иҷроияи вилоятии Бухорои Шарқӣ (Тоҷикистон). Аз моҳи октябр (мувофиқи дигар маълумот аз 1-уми декабр)-и соли 1924 – раиси Кумитаи муваққатии инқилобии ҶШС мухтори Тоҷикистон. Аъзои КМ ҲК (б) Узбекистан (12.02.1925-4.06.1930). Раиси КИМ ҶШС мухтори Тоҷикистон (моҳи декабри соли 1926-16.10.1929), Раиси КИМ ҶШС Тоҷикистон (16.10.1929-27.12.1933). Аъзои Бюрои КМ ҲК (б) Тоҷикистон (солҳои 1930-1933). Яке аз раисони КИМ ИҶШС (18.03.1931-4.01.1934). Дар Маскав 8-уми июли соли 1937 ба ҳабс гирифта шуда, 31-уми октябри соли 1937 барои омодасозии ҷиноятҳои зиддиинқилобӣ ба ҷазои олӣ ҳукм карда шуд. 15-уми декабри соли 1957 Коллегияи Ҳарбии Суди Олӣ қарори Прокуратураи генералии ИҶШС-ро аз нав дида баромада, оид ба ҳолати мавҷуд набудани ҷиноят ҳукми нисбат ба Н. Махсум баровардаи Прокуратураи генералии ИҶШС-ро бекор кард. Бо қарори Президиум аз 26-уми июни соли 1964 Нусратулло Махсум пас аз марг сафед карда шуд.
***
Ҳоло номи Нусратулло Махсум чун қаҳрамони халқи тоҷик барои ҳар як тоҷик ошност. Ба ӯ як қатор мақолаҳои олимон ва рӯзноманигорон бахшида шудааст. Яке аз чунин мақолаҳои аввалин метавонад мақолаи Р.М. Масов ва Ш. Султонов – «Нусратулло Махсум» бошад, ки бо забони тоҷикӣ дар маҷаллаи «Агитатори Тоҷикистон» соли 1989 таҳти №3 рӯйи чопро дида буд. Мақолаҳои баъдинаи ба Н. Махсум бахшидашуда дар рӯзнома ва маҷаллаҳо ба қарибӣ чоп шудаанд. Ба онҳо метавон мақолаҳои Абдулҳаев Р., Дӯстов Х. – «Нусратулло Махсум ва ба Ватан боз гардонидани фирориён», Ҷавони Тоҷикистон, №28 (8679), 13.07.2001, саҳ. 6., Абдулҳаев Р., Дӯстов Х. Ғафуров А. – «Нусратулло Махсум яке аз поягузорони давлати миллӣ буд», Ҷумҳурият, 1.11.2007., А. Маҳмадова ва С. Завқӣ – «Сарнавишт», Садои Мардум, №57, 16.05.2006, К. Партоев – «Нусратулло Махсумро Чашмаи Қозиён бузург кардааст», Тоҷикистон, №40 (874), 7.10.2010., М. Сафар – «Суҳбате бо Хосиятбону, духтари Нусратулло Махсум – Қаҳрамони Тоҷикистон», Ҷумҳурият, 4.11.2006 ва ғ.
Соли 2006 дар Тоҷикистон 125-солагии Нусратулло Махсум ҷашн гирифта шуд. Ҳамин сол Нусратулло Махсум ва Шириншоҳ Шотемур қаҳрамони миллии халқи тоҷик дониста шуд. Дар ин робита пули коғазии миллӣ бо расми онҳо бароварда шуд.
Дар баромади худ дар кушодашавии тантанавии нимпайкараи Нусратулло Махсум Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд кард, ки «Бо номи ин фарзанди сарсупурда тамоми давраи таърихии халқи тоҷик – даврони мушкилу тақдирсоз, инчунин бунёдкориҳои бузурги кишвари мо алоқамандии зич дорад. Нусратулло Махсум бо маънои томаш намояндаи фидокори миллати тоҷик буд».
1-уми июли соли 2011 дар ҷумҳурӣ 130-солагии ин ходими барҷастаи давлатии Тоҷикистон ҷашн гирифта шуд. Оғози таърихи навини халқи тоҷикро метавон маҳз бо фаъолияти Н. Махсум алоқаманд кард.
***
Моҳи сентябри 1924 аз ҷониби органи олии ҳокимияти давлатии ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна (он замон дар Осиёи Миёна 3 ҷумҳурӣ мавҷуд буд: ҶШСМ Туркистон дар ҳайати ҶШСФР (РСФСР), ҶШХ Бухоро ва ҶШХ Хива) қарори тақсимоти миллӣ-ҳудудии Осиёи Миёна қабул шуд. Дар ин робита 27-уми октябри соли 1924 Сессияи дуюми КИМ ИҶШС «ифодаёбии равшани иродаи халқи Осиёи Миёна»-ро ба ҳисоб гирифта, шафоатномаи КИМ-и ҶШСМ Туркистон, қурултойи V Умумибухорӣ ва V Умумихоразмии Шӯроҳоро қонеъ гардонд ва қарори сессияи дуюми КИМ-и ҶШФСР-ро доир ба тақсимоти миллӣ ва ташкили ҷумҳуриҳои шӯравии сотсиалистӣ ва вилоятҳои мухтори нав тасдиқ кард.
Барои гузаронидани тақсимоти миллӣ-ҳудудии Осиёи Миёна комиссияи махсус (Нусратулло Махсум ба ин комиссия дохил карда нашуда буд, аммо дар тақсимоти миллӣ-ҳудудии Осиёи Миёна нақши ниҳоят муассир гузошт) зери роҳбарии И.А. Зеленский (Исаак Абрамович Зеленский соли 1890 таваллуд шудааст. Ба сафи ҲК дар Самара соли 1906 аъзо шудааст. Якчанд маротиба дар давраи солҳои 1908-1915 барои фаъолияти зараровар боздошт шудааст. Ду маротиба аз ҳабс гурехтааст. Соли 1917 ба ташкилоти ҳизбии Маскав дохил шуд. Солҳои 1918-1920 таҳвили коргаронро ба Маскав назорат карда, соли 1920 котиби ташкилоти ҳизбии Маскав таъин мешавад. Солҳои 1924-1931 котиби Бюрои осиёимиёнагӣ буд. Аъзои Пленуми кумитаи вилоятии Тоҷикистон буд. Ба аъзогии КМ ҲК ва соли 1931 ба аъзогии КИМ ИҶШС интихоб шуда буд. Ҳамроҳи Икромов ва Хоҷаев барои Троитскитсизм маҳкум гардида, барои азхудкунии моликияти сотсиалистӣ (мех ва стаканҳо) гунаҳкор ҳисобида шуд, ки масъули дастраскуниашон буд. Дар натиҷа бадарға ва парронда шуд) таъсис дода шуда буд.
Ин комиссия доир ба таъсиси Вилояти Мухтори Тоҷикистон дар ҳайати ҶШС Узбакистон қарор қабул кард.
Раиси КИМ Бухорои Шарқӣ Нусратулло Махсум пас аз омадан аз Душанбе ба Тошканд бо протоколи комиссияи тақсимоти миллӣ-ҳудудӣ шинос шуд ва бо мактуб ба КМ ҲКР (б) ба номи И.В. Сталин муроҷиат кард. Дар мактуби худ Нусратулло Махсум талаб мекард, ки қарори комиссия аз нав дида баромада, якчанд масъалаҳои муҳим ҳал карда шаванд: «1) Доир ба ҳамроҳкунии Ӯротеппа, Хуҷанд, Конибодом, Исфара, Сӯх, Риштон, Учқӯрғон ва дигар маҳалҳо ба ҳайати Тоҷикистон, ки аҳолиашон тоҷиконанд ва 2) Доир ба додани имконот ба Тоҷикистон мувофиқи шартҳое, ки Туркманистону Узбакистон таъсис ёфтааст, бе ягон алоқамандӣ бо Узбакистон. Мавқеи ҷуғрофӣ ва шумораи аҳолии Тоҷикистон ба шартҳои таъсиси ҷумҳурии иттифоқии мустақил ҷавобгӯ аст. Ба манфиатҳои меҳнаткашони тоҷик бо мақсади рушди фарҳангию иқтисодӣ ҳалли масъалаҳои пешгузошта дар самтҳои қайдгардида ҳаётан муҳим мебошад».
Метавон бо боварӣ тасдиқ кард, ки маҳз мактуби Н. Махсум барои тағйир додани қарораш ба комиссия таъсир расонд ва ба ҷойи Вилояти Мухтори Тоҷикистон ҶШС мухтори Тоҷикистон таъсис ёфт. Дар адабиёт дигар сабаби додани статуси ҶШСМ Тоҷикистонро ба ҷойи ВМ Тоҷикистон қайд мекунанд. Мазмун он буд, ки комиссияи тақсимоти миллӣ қарори ҳамроҳкунии Вилояти Мухтори Бадахшонро ба ҳайати Тоҷикистон қабул кард. Дар ин вобастагӣ вилояти мухтор дар ҳайати вилояти мухтор дохил шуда наметавонист. Пас, на Вилояти Мухтори Тоҷикистон, чуноне ки аввал ба нақша гирифта шуда буд, балки ҶШСМ Тоҷикистон таъсис дода шуд.
Ҳамин тариқ, метавон ду сабаби таъсиси ҶШСМ Тоҷикистонро ба ҷойи ВМ Тоҷикистон қайд намоем:
- Мактуби Нусратулло Махсум ба номи И.В. Сталин;
- Ҳамроҳкунии Бадахшон (Помир) ба ҳайати Тоҷикистон.
26-уми ноябри соли 1924 дар Тошканд Кумитаи Инқилобии ҶШСМ Тоҷикистон таъсис ёфт, ки раиси он Нусратулло Махсум таъин шуд. ба ҳайати он инчунин Буттабой Дадабоев, Раҳматулло Бобоҷонов, Шириншо Шотемур, Абдулло Ёрмуҳаммадов ва дигарон дохил буданд. Таҳти роҳбарии хирадмандонаи Н. Махсум Кумитаи Инқилобии ҶШСМ Тоҷикистон доир ба ташкил ва ба роҳ мондани фаъолияти Шӯроҳо, созмон ва мустаҳкамкунии дастгоҳи шӯравӣ оид ба сохтори маъмурӣ-ҳудудӣ ва бисёр масъалаҳои аввалиндараҷаи дигари ташаккули ҷумҳурии ҷавон корҳои бузургро анҷом доданд.
Соли 1926 дар Тоҷикистон созмони органҳои интихоботии ҳокимияти Шӯро ҳал гардид. Пешакӣ муайян шуд, ки барои гузаштан аз системаи кумитаи инқилобӣ ба системаи Шӯро бештар деҳқононро ҷалб кардан мумкин аст. Кумитаи инқилобии ҶШСМ Тоҷикистон 14-уми августи соли 1926 доир ба оғози маъракаи интихобот қарор қабул кард. Дар қарор нишон дода шуда буд, ки «Деҳқон ҳокимиятро худ интихоб мекунад, ки ҳифзи манфиатҳояш, эҳёи хоҷагидорию фарҳангии кишварро ба ӯ месупорад».
Хулосаи асосии интихобот пайдоиши даъвати Съезди I муассиси Шӯрои вакилони коргарон, деҳқонон ва аскарони сурх дар 1-12-уми декабри соли 1926 гардид.
Съезд кори Кумитаи инқилобиро дар муддати ду соли мавҷудияташ дида баромада, маъқул донист. «Тамоми фаъолияти ҳукумат ва сиёсати он дуруст ва ба самти таъмини ҳақиқии манфиатҳои асосии оммаи асосии деҳқонон равонашуда» ҳисобида шуд.
Ҳамаи пуррагии ҳокимиятро дар ҷумҳурӣ съезд ба КИМ ҶШСМ Тоҷикистон, ки аз нав интихоб шуда буд, дода, наздаш вазифае гузошт, ки то съезди навбатӣ дар асоси Конститутсияи ИҶШС ва ҶШС Узбакистон Конститутсияи ҶШСМ Тоҷикистонро кор карда барояд.
12-уми декабри соли 1926 ҷаласаи якуми сессияи КИМ ҶШСМ Тоҷикистон доир шуд, ки дар он интихоботи Президиуми КИМ гузаронида шуд ва ҳукумати Тоҷикистон – Шӯрои Комиссарони Халқӣ ба шакли муайян дароварда шуд. Ба Раисии КИМ якдилона Н. Махсум ва ба раисии Шӯрои Комиссарони Халқӣ А. Муҳиддинов интихоб шуданд (Абдуқодир Муҳиддинов (Муҳиеддинов) ва падари ӯ бар зидди амири Бухоро фаъолияти мухолифона мебурданд. Худи А. Муҳиддинов дар ҷавонӣ инқилобчӣ шуда буд. Соли 1924 ҳукумати ҶШСМ Тоҷикистонро роҳбарӣ кардааст. Соли 1934 дар Тошканд ба ҳабс гирифта шудааст. Ба оне, ки Муҳиддинов тамоми моликияташро ба Кумитаи ҳизбӣ дод, нигоҳ накарда, вай баромади иҷтимоии худро чун писари савдогари осудаҳоли бухороӣ Муҳиддин Мансуров баҳо медод. Мувофиқи гуфтаи чекист Андрей Станишевский, ки дар ҳабсхона ӯро дидааст, А. Муҳиддинов дар ҳабсшавиаш Файзулло Хоҷаевро сабабгор медонад. Дар натиҷа А. Муҳиддинов паронда шуд).
Нусратулло Махсум дар ҷаласаи якуми сессияи КИМ ҶШСМ Тоҷикистон дар назди ҳамагон изҳор кард, ки ҳамаи муҳоҷирони иҷбории тарки ватанкарда бея гон дудилагӣ ба Ватан бозгашта метавонанд. Ин изҳороти умумии сиёсӣ барои бозгашти гурезагони тоҷик ба Ватан нақши калон гузошт. Барои муқоиса, агар соли 1923 ба Бухорои Шарқӣ 8 оила баргашта бошанд, пас соли 1926 қариб 6857 оила (35 ҳаз. нафар одам) ба Ватан бозгаштанд. Бо вуҷуди ин муҳоҷирони сиёсие низ буданд, ки хоҳиши ба Ватан баргаштан доштанд, вале аз таъқибу бозпурсӣ ҳаросида, бозгашта натавонистанд. Дар ин робита Нусратулло Махсум ташаббускори қабули қонуни авфи умум гардид, ки он барои бозгашти муҳоҷирони сиёсӣ ба Ватан шароити мусоид фароҳам овард. Н. Махсум инчунин дар муносибати одилона бо дороён аҳамияти махсус дод. Таъкид мешуд, ки «дороёнро аз деҳқони осудаҳол фарқ кардан лозим аст. Якумӣ аз ҳисоби фоидаи заминаш, дуюмӣ бошад, аз ҳисоби меҳнати худ ва дастранҷи аҳли оилааш зиндагӣ мекунад». Маҳз бо шарофатии инсондӯстиаш нисбат ба ҳалқ ӯ эҳтироми халқро сазовор шуд. Муддати се сол Н. Махсум ҶШСМ Тоҷикистонро роҳбарӣ кард, инчунин тамоми лоиҳаҳои дар ҷумҳурӣ амалишавандаро шахсан идора ва назорат намуд. Бо ташаббуси ӯ барномаи муҳоҷиркунонии аҳолии ноҳияҳои сераҳолии куҳӣ ба водии дарёи Вахш фаъол шуд. Зикр гардида буд, ки «дар кишвари мо заминҳои бекорхобида зиёд аст. Бояд масъалаи муҳоҷиркунонии деҳқонони дар минтақаҳои куҳсор зиндагикунандаро бардошт».
Оне ки ба кори КИМ ҶШСМ Тоҷикистон тааллуқ дорад, Н. Махсум баён дошт, ки «Мо, мутаассифона, ҳамкорони маҳаллие дорем, ки кори онҳо ба маоши барои дастраскунии аспи хуб кофӣ рост меояд ва ҳастанд нафароне, ки мақсади ба аҳолӣ ёрӣ доданро надоранд ва мо бояд зидди рафтори онҳо мубориза барем, ин гуна ҳамкоронро бояд ронд ва ин вазифаи деҳқонон танҳо бо кӯмаки худи меҳнаткашони деҳқонон иҷро мешавад.
Ғайр аз ин, Н. Махсум баргузида ва муборизони тоҷикро роҳбарӣ мекард. Ин гуруҳ дар роҳи пайвастани вилоятҳои тоҷикнишини аз ҳудуди кишвар берун монда, дар ҳайати Узбакистон фаъолият мебурданд, то ба Тоҷикистон ҳамроҳ намоянд. Ба ин вилоятҳо пеш аз ҳама Хуҷанду Сурхандарё дохил мешуданд. Аз соли 1927 Хуҷанд расман округи тоҷикон дар ҳайати Узбакистон дониста шуда буд ва ҳамроҳкунии он ба ҳайати Тоҷикистон ногузир буд. Аммо Сурхандарё дар ҳайти Узбакистон расман ҳудуди тоҷикон дониста нашуда буд. Ин ҳолат ба он оварда расонд, ки барои ҳалли даъво оид ба тақдири Сурхандарё комиссияи махсуси иборат аз се нафар созмон дода шавад. Раиси комиссия Макеев, намояндаи Тоҷикистон А. Ҳоҷибоев буданд ва Узбакистонро Исломов намояндагӣ мекард. Албатта, ин комиссия хусусияти формалӣ дошт ва ягон қарори ҷиддӣ қабул накард.
Соли 1929 ба шарофати ҳукумати ҶШСМ Тоҷикистон таҳти роҳбарии Н. Махсум ҷумҳурӣ аз ҳайти ҶШС Узбакистон ҷудо карда шуд. Расман ҷудокунӣ бо роҳи ҳамроҳ кардани округи Хуҷанд ба ҶШСМ Тоҷикистон амалӣ шуд, ки ин ба таркиб ёфтани аҳолӣ ба миқдори беш аз 1 млн. нафар оварда расонд (барои созмони миллати ҷумҳурии иттифоқӣ 4 шарт пешбинӣ шуда буд: 1) забон; 2) ҷойгиршавии зичи аҳолӣ дар ҳудуди муайян; 3) шумораи аҳолӣ беш аз 1 млн. нафар; 4) мавҷудияти марзи беруна.
Аз ҳайати Узбакистон ҷудо шуда, Тоҷикистон ҷумҳурии ҳафтуми иттифоқӣ гардид. Ин ба ташкили Кумитаи ҳизбии мустақили ҷумҳуриявӣ ва созмони КИМ ҶШС Тоҷикистон аз 16-уми октябри соли 1929 боис шуд. Чун раиси КИМ ҶШС Тоҷикистон Н. Махсумро якдилона интихоб карданд.
Бо мақсади зиёдкунии майдони кишти пахта соли 1931 дар Тоҷикистон оид ба сохтмони канали Вахш қарор қабул гардид, ки 94 ҳаз. га замини корамро обёрӣ карда метавонист.
Раиси КИМ ҶШС Тоҷикистон Н. Махсум ба сохтмони канали Вахш аҳамияти махсус зоҳир карда, дар робита бо он ба иштироки хоҳишмандии деҳқонони минтақаҳои куҳии Тоҷикистон баҳри амалишавии ин сохтмон муроҷиат кард. Маҳз ин ҷидду ҷаҳди ӯ буд, ки канали Вахш сохта шуда, барои рушди бузурги иқтисодиёти ҷумҳурӣ мусоидат намуд.
Бо табдилёбии Тоҷикистон ба ҷумҳурии иттифоқӣ Н. Махсум яке аз раисони КИМ ИҶШС (18.03.1931-4.01.1934) интихоб мегардад. Мавқеи боэътидоли роҳбарияти тоҷикон нисбат ба зиндагии серу пури деҳқонон дар давраи коллективонӣ дар ҷаласаи Бюрои сиёсии КМ ВКП (б) аз 5-уми декабри соли 1933 хато ҳисобида шуд. Ин қарордодро ба инобат гирифта, иҷлосияи чоруми фавқулоддаи КИМ ҶШС Тоҷикистон Н. Махсум ва раиси Шӯрои кумитаи халқӣ (СНК)-и ҶШС Тоҷикистон Абдураҳим Ҳоҷибоевро барои сиёсати «зиддиҳизбӣ ва дар бештари ҳолатҳо зиддишӯравӣ» аз вазифа озод кард (27.12.1933). Раиси Шӯрои миллатҳои КИМ ИҶШС Тоҷибойев дар вақти иҷлосия рӯзи 4.01.1934 талаб намуд, ки Н. Махсумро аз вазифаи раиси КИМ ИҶШС барканор намоянд. КИМ ин ҳалномаро пазируфт ва Н. Махсумро бо намояндаи дигари Тоҷикистон – А. Раҳимбойев иваз кард. Н. Махсум бошад, барои таҳсил дар Академияи Умумииттифоқии Нақшавӣ ба Маскав фиристода шуд. Пас, дар Маскав 8-уми июли соли 1937 (аз рӯйи маълумоти ҷамъияти «Мемориал» 8.07.1937, аз рӯйи маълумоти мақолаи дар маҷаллаи «Коммунисти Тоҷикистон» чопшуда – 13.07.1937) ноадолатона ба ҳабс гирифта шуда, 31-уми октябри соли 1937 (аз рӯйи маълумоти ҷамъияти «Мемориал» 31.10.1937, аз рӯйи маълумоти мақолаи дар маҷаллаи «Коммунисти Тоҷикистон» чопшуда – 3.09.1937) барои омодасозии ҷиноятҳои зиддиинқилобӣ ба ҷазои олӣ ҳукм карда шуд. 15-уми декабри соли 1957 ҳайати мушовараи ҳарбии Суди Олӣ қарори Прокуратураи генералии ИҶШС-ро аз нав дида баромада, оид ба ҳолати мавҷуд набудани ҷиноят ҳукми нисбат ба Н. Махсум баровардаи Прокуратураи генералии ИҶШС-ро бекор кард. Бо қарори Президиум аз 26-уми июни соли 1964 Нусратулло Махсум пас аз марг сафед карда шуд.
Р. Массов ва Ш. Султонов ҳанӯз соли 1989 , пас аз 25 соли сафедкунӣ чӣ одилона қайд кардаанд, ки номи ин ходими барҷастаи давлатии тоҷикон шуҳрат пайдо накард. Онҳо зикр намудаанд, кия гон хиёбон, совхоз ё колхоз ба номи Нусратулло Махсум гузошта нашудааст. Танҳо пас аз 15 соли соҳибистиқлол шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2006 фарзанди сарсупурдаи халқи тоҷик қаҳрамони миллӣ дониста шуда, номи ӯ дар таърихи халқи тоҷик бо ҳарфҳои заррин навишта шуд. Ин ҳолат на аз он шаҳодат медиҳад, ки номи Нусратулло Махсум ба гӯшаи фаромӯшӣ супорида шуд, балки баёнгари он аст, ки халқи тоҷик қаҳрамонони миллии хешро дар ёд дошт, ёд дорад ва ёд хоҳад кард.
***
Иқтибос аз суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар маросими кушодани нимпайкараи Нусратулло Махсум,
Рашт, 27-уми июни соли 2006
Яке аз арбобони давлатӣ ва сиёсии Тоҷикистон Нусратулло Махсум рамзи шинохти истиқлолият ва тантанаи ваҳдату ягонагии миллат мебошад.
Таърих гувоҳ аст, ки асри ХХ барои миллати куҳанбунёд ва тамаддунсози тоҷик асри талошу муборизаҳо барои эҳёву барқарорсозии давлат ва асри бедории миллат буд. Дар тӯли муборизаҳои халқи тоҷик барои озодӣ, адолат ва барқарор намудани давлати миллӣ, хусусан солҳои 20-уми асри гузашта мавқеи хеле муҳим дорад. Зеро маҳз дар ҳамин солҳо бақои давлату миллат ва тақдири адабиёту фарҳанги тоҷик ҳаллу фасл шуда буд.
Дар ин давра ба арсаи мубориза барои муайян намудани сарнавишти миллату давлати тоҷик як қатор фарзандони баору номуси Ватанамон ба монанди Садриддин Айнӣ, Чинор Имомов, Абдулқодир Муҳиддинов, Шириншоҳ Шоҳтемур, Нусратулло Махсум ворид шуданд, ки дар натиҷаи кӯшишу талошҳои пайгиронаи онҳо Тоҷикистон ҳамчун ҷумҳурӣ таъсис ёфт. Барои бақову ҳастии миллат, эҳёи давлат, ҳимояи манфиатҳои миллӣ, озодиву адолат ва ҳақиқати таърихии халқи тоҷик хизмати Нусратулло Махсум низ басо назаррас аст.
Дар вазъияти ниҳоят ҳассосу мушкил дар сафи аввалин фарзандони сарсупурдаи халқи тоҷик ба мубориза бархостани Нусратулло Махсум нишонаи ватандӯсту ватанпарасти асил будани ӯ мебошад. Кӯшишу талошҳои ӯ пеш аз ҳама дар ташаккули Ҷумҳурии Тоҷикистон, муайян гардидани марзу буми имрӯзаи он ва шинохти миллати тоҷик беназир аст. Зеро дар он солҳои ҳассосу тақдирсоз бадхоҳони миллати тоҷик намехостанд, ки халқи мо соҳиби ҷумҳурии худ гардад. Аз ин рӯ, Нусратулло Махсум ба ҳайси яке аз роҳбарони ҷумҳурӣ бо ҷасорати фавқулодда ва шуҷоати сиёсӣ барои тақсимоти одилонаи ҳудудӣ, муайян намудани шахсияти миллии мардуми тоҷик мубориза бурда, кӯшиш намуда буд, ки тоҷикон ҳамчун яке аз қадимтарин халқҳои Осиёи Марказӣ ва дорои таъриху фарҳанги чандинҳазорсола эътироф ва шинохта шаванд. Хизмат ва кӯшишу ҷонбозиҳои ҳамин гуна фарзандони бонангу номус ва ватандӯсту ватанпарасти миллати тоҷик буд, ки имрӯз давлати мо соҳибистиқлол гаштааст.
Дар таърихи худшиносии миллати тоҷик номи чунин фарзандони барӯманд бо ҳарфҳои заррин навишта шуда, дар хотири мардум абадӣ хоҳад монд. Дар солҳои дар вазифаи Раиси КИМ ҷумҳурӣ фаъолият намудани Нусратулло Махсум дар Тоҷикистон он қадар корҳои бунёдкориву созандагӣ вусъат ёфта буданд, ки халқи мо садсолаҳои пешин чунин дигаргунсозиҳоро надида буд. Ин пеш аз ҳама таъсиси сохторҳои нави идоракунӣ, рушди тамоми соҳаҳо, бунёди роҳҳо, баланд бардоштани сатҳи маърифати мардум, созмон додани мактабҳову курсҳои гуногуни касбомӯзӣ, ҷалби занон ба корҳои давлатӣ ва дигар тадбирҳои муассир амалӣ гаштанд. Бо номи ин фарзанди содиқи миллат як давраи томи таърихи халқи тоҷик, як марҳилаи ҳассосу сарнавиштсоз ва бунёдкориҳои азими кишварамон иртиботи қавӣ дорад.
Нусратулло Махсум ба маънои томаш ҷонфидои миллати тоҷик буд.
Ба подоши хизматҳои шоиста ва талошҳои худ ҷиҳати эҳёи давлатдории тоҷикон гирифтори туҳмату буҳтон ва қурбони беадолатиҳои шовинистиву бадхоҳони халқи тоҷик гардид. Бо мақсади барқарор намудани ҳақиқати таърихӣ мо имрӯз хизматҳо ва ҷоннисориҳои ин фарзанди вафодор ва муборизу ватанпарасти халқи тоҷикро баланд қадр менамоем. Бо бунёди нимпайкараи Нусратулло Махсум мо номи ӯро на танҳо абадӣ мегардонем, балки наслҳои имрӯзу ояндаи миллатро ба он ҳидоят месозем, ки онҳо пайрави чунин мардони ватанпарасти асили халқи худ гашта, бо эҳсоси амиқи худшиносии миллӣ барои ободиву шукуфоии Ватани азизамон кӯшиш намоянд.
Бигузор зиндагии ин марди наҷиб ба ҳар яки мову шумо сабақи зиндагӣ ва корномаи ӯ дар рушди давлату миллатамон ва барои дар арсаи байналмилалӣ баланд бардоштани мавқеи Тоҷикистон намунаи ибрат бошад.
***
Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э.Ш. Раҳмонов 27-уми июни соли 2006 ба арбоби давлатӣ Нусратулло Махсум (Нусратулло Лутфулоев) барои фаъолияти бунёдкоронаи давлатдорӣ ва хизматҳои бузург дар поягузории истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон унвони олии «Қаҳрамони Тоҷикистон» дода шуд.