Искандаркӯл тамошогоҳи мардуми ҷаҳон аст ва бо обу ҳавои дилкушо, паррандаҳои хушхону манзараҳои дилфиреби худ дили ҳар бинандаро тасхир менамояд ва аз дур ба назар чун оинаи ҷаҳоннамои афсонавӣ намудор гашта, дар оғӯши кӯҳҳои симинтоҷ воқеъ гардидааст.
Кӯҳҳои осмонхарош, арчаҳои ҳазорсола, гулу гиёҳҳои садрангу бӯй кӯлро аз чор тараф иҳота намудаанд. Искандаркӯл, яке аз кӯлҳои зеботарини диёри тоҷикон ба ҳисоб меравад, ки он дар баландии 2195 метр аз сатҳи баҳр, дар ҳудуди ноҳияи Айнӣ ҷойгир аст. Мувофиқи маълумотҳои маъмул, Искандаркӯл, номи Искандари Мақдуниро ба худ гирифта, аз шаҳри Душанбе дар масофаи 120 км, ҷойгир шудааст. Пас аз кашфи Искандаркӯл 1937 кӯҳҳои Ғазнаи калон баландиаш 5306 м, Чимтарға 5489 метр дар байни ҷаҳониён ва кӯҳнавардон машҳур гашт.
Искандаркӯл тамошогоҳи мардуми ҷаҳон аст ва бо обу ҳавои дилкушо, паррандаҳои хушхону манзараҳои дилфиреби худ дили ҳар бинандаро тасхир менамояд ва аз дур ба назар чун оинаи ҷаҳоннамои афсонавӣ намудор гашта, дар оғӯши кӯҳҳои симинтоҷ воқеъ гардидааст.
Кӯҳҳои осмонхарош, арчаҳои ҳазорсола, гулу гиёҳҳои садрангу бӯй кӯлро аз чор тараф иҳота намудаанд. Искандаркӯл, яке аз кӯлҳои зеботарини диёри тоҷикон ба ҳисоб меравад, ки он дар баландии 2195 метр аз сатҳи баҳр, дар ҳудуди ноҳияи Айнӣ ҷойгир аст. Мувофиқи маълумотҳои маъмул, Искандаркӯл, номи Искандари Мақдуниро ба худ гирифта, аз шаҳри Душанбе дар масофаи 120 км, ҷойгир шудааст. Пас аз кашфи Искандаркӯл 1937 кӯҳҳои Ғазнаи калон баландиаш 5306 м, Чимтарға 5489 метр дар байни ҷаҳониён ва кӯҳнавардон машҳур гашт.
Тадқиқотҳои геологӣ ва зилзилагӣ нишон медиҳанд, ки ин кӯл дар замонҳои хеле қадим, дар натиҷаи афтидани кӯҳ ва сари роҳи дарёчаҳои Ҳазормеш, Саритоғ, Сарима ва Моронро банд кардан ба вуҷуд омадааст. Кӯҳи афтида 1,5 км паҳноӣ ва 600 м. баландӣ дорад. Аз кӯл як дарё ҷорӣ мешавад.
Искандардарё (Фондарё).
Ин дарё дар масофаи зиёда аз 1 км дуртар аз кӯл, аз болои кӯҳи афтида ҷорӣ шуда, ба ҷараёни қадими худ мерезад ва яке аз шаршараҳои зебои дунёро ба вуҷуд меорад. Диққати тамошобинонро асосан ҳамин шаршараи боҳашамати поёноби Искандаркӯл ба худ ҷалб менамояд.
Шаршараи Искандар яке аз ҷойҳои ҷолиби диққат буда, 1,3 км шарқтар аз сарчашмаи Искандардарё воқеъ гаштааст, ки хеле пурталотуб буда, аз баландии зиёда аз 40-метр ба поён мерезад. Шаршара аз ду зина иборат мебошад, вале, зинаи дуюмашро мутаассифона тамошобинон дида наметавонанд. Дар тарафи рости даромадгоҳи кӯли Искандар дар резишгоҳи сойчаи Сарима боз як кӯли хурдакаки атрофаш дарахтзор ҷойгир шудааст, ки онро «Кӯлиморон» меноманд. Дар атрофи кӯли Искандар намудҳои гуногуни гиёҳҳои шифобахшро дарёфт кардан мумкинаст, ки бештари онҳо аз нодиртарин растаниҳо дониста мешаванд.
Хулосаи ҳамаи ин афсонаҳо чунин аст, ки гӯё ин кӯлро Искандар дар вақти Бутамонро забт карданаш бо қувваи одамон сохта бошад. Аммо сарчашмаҳои таърихӣ ин афсонаҳоро ба куллӣ рад мекунанд. Искандари Мақдунӣ ҳеҷ гоҳ аз ҳудуди Самарқанд берун ба сӯи Панҷакенту Бутамон нарафта буд.
Дар ҳақиқат, чӣ тавре ки дар боло гуфтем, дар кӯли Искандар чаҳор дарёча: Сарима, Ҳазормеш, Саритоғ ва Оби Морон меафтанд. Аз кӯл бошад, як рӯд, ки бо номи Искандардарё (Фондарёи имрӯза) машҳур аст, ҷорӣ мешавад, яъне берун меояд.
Ҳамин тавр аз ахбороти хаттии асрҳои миёна маълум мегардад, ки номи аслии Искандаркӯл Маштонзардарё ва рӯди аз вай ҷорӣ шуда, Ҷиҷик ном доштаанд. Дар сарчашмаҳои асрҳои XVI—XVII ба ҷои Бутамон, Кӯҳистон ва рӯди Суғд — Зарафшон навишта шудааст. Дар нимаи дуюми асри XIX дар саҳифаҳои адабиёти илмии рӯсӣ ба ҷои Маштонзардарё Искандаркӯл пайдо мешавад. Чӣ тавр ва аз тарафи кӣ ин ном бофта бароварда шудааст, то ба ҳол маълум нест.
Пайдоиш ва ташаккулёбии Искандаркӯлро муаррихон дар рӯй додани ҷараёнҳои дохилии замин, мавҷҳои палеосейсмикии 8-9 балла, зарбаҳои зеризаминӣ (таркишҳо) ва экзогенӣ лағжиш (ярч) ва селу селравиҳо, фурӯғалтҳо аз ҳисоби боришоти аз меъёр зиёд, обҳои зеризаминӣ, ки дар давру замонҳои гузаштаи геологӣ ҷой доштанд, рабт медиҳанд.
Искандаркӯл якчанд маротиба номҳои дигар дошта, дар рисолаи Ибни Фариғунӣ ё «Ҳудуд-ул-олам» (893 муаллифаш номаълум) (Фалғар, Парғар)-ро Бутамони Миёна номида, Искандаркӯли имрӯзаро Дарёжа чун андаруни вай нишон додаст.
Дар миёнаҳои асри XVIII дар асари “Нақшаи роҳи обӣ”, “Харитаи генералии империяи Русия” (1776) ва “Харитаи Осиё” (1795) Искандаркӯлро чун “Таран” (дар амалиётҳои ҳарбӣ вазъияти муҳосира) дарҷ ёфтааст. Ин номгӯй ба ҳақиқат рост намеояд, чунки дар забони суғдӣ “искӣ” маънои баландӣ, “дар” — маҳалла, макону дараро мефаҳмонад. Искандаркӯл ҳам, дар баландии 2195—2200 м. (аз сатҳи баҳр) мавқеъ дорад, онро дар қадим кӯли “искотар” ё “искодар” меномиданд.
Дар минтақаҳои гуногуни Тоҷикистон деҳаҳои Искодар, Дардар, Искондарак, Исковати водии Зарафшон, Вискроғ, Виҷиск, Искад, Ванҷ, Искодари Кӯлоб, Сикати Боло, Сикати Пойини Вахё, Искандараки ш. Душанбе дар баландиҳо ҷойгиранд ва аз эҳтимол дур нест, ки нимҷазираи Скандинавия аз истилоҳи суғдӣ шояд “кӯҳҳои баланд”-ро мефаҳмонад.
Гарчанде “Искодар” ва “Искотар” бо истилоҳи “таран” мафҳуми мухталиф дошта бошанд ҳам, мавқеъ ва маҳаллаи баландро ифода мекунанд. Вожаҳои “Искодар” ва “Искотар” ҳамрешаанд ва шаклҳои тағйирёфтаи Искандар маҳсуб меёбанд.
Оид ба ин масъала ховаршинос Василий Владимирович Бартолд ба хулосае омадаст, ки Искандаркӯл дар интиҳои асри XVII номи ҳозираашро гирифтааст. Ҳамин тавр, бо мурури вақт ва таҳаввул ёфтани истилоҳоти қадимаи суғдӣ, топонимҳо аз “қӯл” ба кӯл, аз “Искотар” ба “Искандар” ва дар охир ба истилоҳи таҳрирёфтаи Искандаркӯл гузаштааст, ки ба ҳақиқат рост меояд.
Қаблан оби кӯл ниҳоят баланд будааст, ҳоло бошад паст гаштааст. Нишонаи зери он мондани шаҳру деҳаҳо нақши худро дар рӯи сангҳои кӯҳ имрӯз ҳам боқӣ гузоштааст.
Барои тамошои яке аз зеботарин ва шаффофтарин кӯл дар Тоҷикистон ҳар сол ҳазорҳо нафар ба сайёҳат меоянд, ки аксари онҳо аз хориҷи кишваранд. Маҳз чунин маконҳои зебои диёр Тоҷикистон ва мардуми онро ба ҷаҳониён муаррифӣ месозад. Дар баробари ҷаҳонгардон ҳар як шаҳрванди кишвар бояд, ки аз чунин маконҳои зебои диёр дидан намуда, аз таъриху пайдоиши мавзеъҳои таърихиву сайёҳӣ воқиф бошад.
Сарчашма:
Искандаркӯл (Мавод аз Википедиа — донишномаи озод)
Ҳақиқат ва ривоят дар бораи Искандаркӯл (Мавод аз саҳифаи матбуотии МТТМОК-и ММТНПҶТ)
Искандаркӯл (Мавод аз сомонаи Китобхонаи миллии Тоҷикистон)
Бознашр аз сомонаи https://nbt.tj/